Flevoland als icoon van vrijheid

Te voren was wel duidelijk dat de provincie Flevoland in beeld zou moeten komen. Want als je  - zoals de Fundatie deed – een tentoonstelling inricht over de belangrijke kunstwerken in de achterliggende vijftig jaar en je hebt als leidmotief ‘vrijheid’ dan zal er ergens iets van de jongste provincie in moeten doorsijpelen, waar vrijheid meer is dan een term uit een boekje; vrijheid is er geïncarneerd.

Die verwachting kwam uit. Direct bij het begin was er een opmaat met ‘Jump’ van kunstenaar Job Koelewijn. Hij plaatste een houten kubus bij de ingang. Er lag echt poldergras in en een slootje waarover je kunt heen springen. Er staan spiegels, waardoor je je in een oneindig polderlandschap waant. Er zijn beestjes. Je ruikt de buitenlucht. ‘Een ode aan het echte leven’, schreef Reiny de Fijter in het Nederlands Dagblad.

Er waren twee kunstwerken waarin de polder expliciet in beeld kwam. De conservator van De Fundatie had als eerste testimonium Flevorum de Engelenzender aan de collecte toegevoegd. Moniek Toebosch bedacht de Engelenzender die van 1994 tot 31 december 1999 in de lucht was. Als je in die tijd over de Houtribdijk reed tussen Enkhuizen en Lelystad kwam je een bord tegen met de naam en een radiofrequentie, FM 98,0 MHz. De automobilist die op het station afstemde, hoorde vrouwenstemmen als een engelengezang. Moniek Toebosch had zelf de diverse stemmen ingezongen. Soms klonken de woorden ‘geloof’, ‘hoop’ en ‘liefde’ in vijf talen er tussendoor. Moniek Toebosch (1948 – 2012) bedacht de Engelenzender in opdracht van de Van de Leeuwstichting om een ‘eigentijdse schuilplaats’ te ontwikkelen. Toebosch besefte dat voor haar, in de hedendaagse wereld, juist de auto de ultieme schuilplaats is die je altijd met je mee neemt. Ze maakte met de zender de besloten ruimte van de auto even tot een kappelletje, zoals ze in het Twentse landschap te vinden zijn. De zender zond vierentwintig uur per dag uit via een soort computer (let wel: we spreken eind twintigste eeuw; dus de digitalisering had nog niet toegeslagen) die stond opgesteld in de PTT-toren van Lelystad. De gerichte straal had een reikwijdte van dertig kilometer en kon daarmee net de hele dijk bereiken. Toebosch had bepaald dat de zender zou uitzenden tot en met 31 december 1999, de laatste dag van het millennium. Omdat ze op die dag zelf zoek was, reisde haar echtgenoot Rudy Luijters op oudejaarsavond naar Lelystad, klom in de toren en trok om klokslag twaalf letterlijk de stekker eruit. Ter gelegenheid van de tentoonstelling Vrijheid, heeft de Fundatie de zender met instemming van de erven Toebosch weer in de lucht gebracht, dit keer via een app en een locatie gebonden wifi-netwerk.

Een ander typisch Flevolands kunstwerk is te vinden in een zaaltje helemaal gewijd aan Lelystad. De zuil van Lely, bekend van het stadhuisplein uit Lelystad is er te zien in allerlei toonsoorten. Hans van Houwelingen is de kunstenaar die ‘de zuil van Lely’ in de periode 2002-2004 vervaardigde. Ik ervaar het als kritisch werk, aansluitend bij de grote architectonische renovatie die Lelystad heeft ondergaan. Het deed me denken aan het boek ‘Lelystad’ van Joris van Casteren, wat ik ontving bij mijn verbintenis als classispredikant van de protestantse gemeente Lelystad; in NRC getypeerd als ‘een perfect tijdsbeeld van de jaren ’70, ’80 en ’90 én nu’.

Lelystad, zo legt de Fundatie in een bijschrift uit, bij de diverse foto’s waarop het standbeeld van Lely te vinden is in diverse toestanden van presentatie en demontage, was bedoeld als modelstad. De stedenbouwkundige Cornelis van Eesteren (1897-1988) had er de grondslag voor gelegd. Er zat een utopistisch plan onder om een dynamische, moderne stad uit het niets te laten verrijzen. Maar het pakte kil en pragmatisch uit en is later bijgesteld in een stedenbouwkundige vernieuwing. Masterplan Stadshart Lelystad was het revitaliseringsplan waarmee de stad aansloot bij eisen van bewoners van deze tijd. Het beeld van ingenieur Cornelis Lely (1854-1929), het brein achter de IJsselmeerpolders en naamgever van de stad, moest ook aansluiten bij het vernieuwde concept. Het zou een heel getouwtrek worden welk beeld er uiteindelijk op een hoge classicistische zuil geplaatst mocht worden. Het werd uiteindelijk een afgietsel van het monument van Lely gemaakt door Mari Andriessen (1897-1979), wat in 1954 was gemaakt en bij de Afsluitduik geplaatst. Deze Lely werd in 2004 op de Zuil van Lely geplaatst in Lelystad. Anders dan pendanten in Rome, Londen of Parijs is de Zuil van Lely gebouwd van basaltstenen, waarmee de dijken de polder drooglegden en Lelystad beschermen tegen het water.

Het is niet alleen Flevoland natuurlijk. De gelegenheidsconservator Hans den Hartog Jager had de ambitie de vijftig belangrijkste kunstwerken bij elkaar te zetten van de afgelopen vijftig jaar; 1968 – 2018. Dat woord ‘belangrijkste’ is natuurlijk artistieke overmoed van de conservator die zelf in 1968 werd geboren. Bedoeld is kunstvoorwerpen aan te bieden die de recente Nederlandse geschiedenis in beeld brengen. Daarbij stelt De Fundatie vast dat de westerse wereld in een identiteitscrisis verzeild is geraakt. Er zijn nog amper ijkpunten. Het enige nog verbindende thema, zo redeneert Den Hartog Jansen, is het thema ‘vrijheid’. Goede kunst is al die jaren de gangbare denkpatronen blijven doorbreken en biedt nog steeds nieuwe visies, nieuwe vormen, nieuwe ideeën.

Je vindt er direct en indirect ook religieuze kunst. Marc Mulders met zijn werk ‘Het Laatste Oordeel’ uit 2007 is een voorbeeld van religieuze kunst. Mulders staat bekend om zijn fascinatie voor traditie, religie en licht. Hij ging vanaf 1999 in die lijn ook glas-in-lood-ramen maken. Het Laatste Oordeel vervaardigde hij voor het portaal van de Sint-Janskathedral in Den Bosch. Hij bracht er christelijke thema’s in: bovenin de hemel, daaronder het vagevuur en op de bodem de hel. Hij geeft het een eigen draai. De oordelende Christus is een kopie van een werk van de middeleeuwse schilder Alart Duhameel. Daaronder staan symbolen als de pauw (onvergankelijk leven), de vlinder (opstanding) en de iris (met de open kelk symbool van verlangen naar God). Het kwaad komt onder andere in de vorm van een foto van de aanslag op het World Trade Centrum naar voren.


Foto's:
Boven: Lely op de hoge sokkel boven Lelystad
Onder: De engelenzender
Het Laatste Oordeel
Jump
En opnieuw Lely