De protestantse pastorie in Noord-Nederland in woord en beeld
Het is niet gebruikelijk dat iemand die aan een boek meegewerkt heeft, daar een recensie over publiceert. Op die regel maak ik deze keer een uitzondering. De belangrijkste reden is niet dat ik slechts een kleine bijdrage aan De protestantse pastorie in Noord-Nederland, waarvoor ik hier aandacht vraag, geleverd heb. Van meer gewicht is de overweging dat de uitgave naar mijn mening zo bijzonder is dat die hoe dan ook niet onopgemerkt mag blijven. Het boek geeft een prachtig overzicht van vijf eeuwen leven en werken in en vanuit de ambtswoningen van dominees in het noorden van ons land.
In het boek zijn twaalf artikelen, verreweg de meeste van de hand van wetenschappers, opgenomen. De redacteuren Nikolaj Bijleveld en Justin Kroesen beginnen onder het motto ‘Vijfhonderd jaar protestantse pastorie in Noord-Nederland’ met een ‘karakterschets van een verdwijnend instituut’. Inderdaad, want de klassieke domineeswoning met zijn herkenbare materiële en immateriële aspecten gaat teloor. Bij het stuk van de auteurs zijn ‘advertenties op internet van te koop staande pastorieën, geraadpleegd januari 2017’ opgenomen: niet langer, misschien al sinds jaar en dag, als ambtswoning in gebruik…
David J. Bos schrijft over de geschiedenis van het begrip ‘pastorie’. Mijn oud-catechisant Albert Reinstra geeft bouwhistorische ontwikkelingen door – ‘van weem naar rijtjeswoning’ – in Groningen en Friesland.
Arjen Dijkstra vraagt onder de titel ‘Boeken in de vroegmoderne pastorie’ aandacht voor de geleerde cultuur tussen 1600 en 1800. Mirjam de Baar richt de blik op het werkterrein van de predikantsvrouw van ca. 1570-1970. Froukje Pitstra levert een portret van Anne Zernike in haar Friese jaren (1887-1872). Nikolaj Bijleveld gaat onder ‘Centrum van volksopvoeding en – verlichting’ in op de pastorie als woonhuis en werkplek van de predikant van 1750 tot 1850, alsook – in een andere pennenvrucht – op de pastorietuinen van de Friese tuinarchitect Gerrit Vlaskamp (1834-1906).
Gert van Klinken werpt licht op een hervormde pastorie in een middeleeuws klooster, en wel de predikantswoning in Ter Apel. David J. Bos brengt ook nog de verbeelding van de protestantse pastorie en haar bewoners in Nederlandse kinderboeken in kaart.
Pastoriekind Mirjam Sterk geeft jeugdherinneringen uit ‘een glazen huis met een één-steens muur’ door. Mijn eigen artikel, ‘Met domineeskinderen op kerkenpad’, gaat over wat bekende Nederlanders zoals Freek de Jonge en Geert Mak uit hun jonge jaren bijgebleven is van het leven in en om de pastorie, toegespitst op wat ze meemaakten wanneer ze hun vader op zijn ‘dienstreizen’ vergezelden.
Schreef ik dat de meeste artikelen van de hand van wetenschappers zijn, ze hebben allemaal kans gezien heel toegankelijk te schrijven. Daarmee is De protestantse pastorie in Noord-Nederland niet alleen een boek van hoog niveau, maar ook een publieksuitgave geworden. Daar komt nog iets bij. Er zijn niet alleen twaalf artikelen, maar ook nog zes interviews (met pastoriebewoners) opgenomen. Allerlei ervaringen passeren de revue. Ze geven het boek over de protestantse pastorie in woord en beeld een levendige, persoonlijke kleur.
Elke dominee kent de ervaring dat een gemeentelid hem of haar een keer heeft gezegd dat hij of zij iets in een preek gemist heeft. Op mijn beurt miste ik iets in het pastorieboek. Ik had aandacht verwacht voor het uit 1759 daterende ‘predikantshuisje’ bij de kerk van Duurswoude en voor het pand Aldewei 3 in Workum, dat ik van 1996 tot 2004 met mijn vrouw en kinderen bewoond heb. Het is aan enkele details herkenbaar als pastorie: een gebrandschilderd raam met de Zaaier in de voorgevel, een gebrandschilderd raam met de symbolen van geloof, hoop en liefde in het trappenhuis en een pelikaan in de muur van het balkon. De pelikaan is een christelijk symbool. De middeleeuwers geloofden dat deze vogel zich in de borst pikt om zijn jongen te voeden. Daarmee was de pelikaan een symbool voor Christus, die de mensheid met zijn bloed geestelijk voedsel geeft.
De protestantse pastorie in Noord-Nederland: een schitterend boek over bijzonder cultureel erfgoed, zeker door de talloze fraaie foto’s. En: niet duur: zo’n uitgave voor maar € 27,50 – een koopje. Met dank aan de Van Tuikwerd-Fellowship en de Stichting Oude Groninger Kerken!
Nikolaj Bijleveld en Justin Kroesen (red.), De protestantse pastorie in Noord-Nederland. Vijf eeuwen leven en werken; Uitgeverij Noordboek 2018; gebonden, rijk geïllustreerde uitgave, 247 p.; ISBN 9789056154349; prijs: € 27,50.
dr. Jan Dirk Wassenaar
Foto's:
Boven luchtfoto van de gerestaureerde pastorietuin van Easterein, ontworpen door Gerrit Vlaskamp. In 2001 bracht het geheel 1,6 miljoen gulden op.
Onder omslag van het boek.
