Foto: Gebouw vlakbij de Dom waar Melanchton in 1530 de Confessie van Augsburg heeft voorgelezen. 

Augsburg, stad van verbinding

Als je door Augsburg loopt en de herinneringen aan Luther wilt aandoen, merk je hoe mensen in verschillende bubbels leven. Er is een rooms-katholieke blikrichting, een algemene blikrichting en een protestantse. Met een app en een folder uit de VVV doen we de verschillende halteplaatsen aan. Al kan je je afvragen waarom plaatsen als de Mercuriusbron, de Herculesbron en de Ulrichtskerk per se in een Lutherrondgang thuishoren.

Het feit dat een groot deel van de binnenstad in de Tweede Wereldoorlog kapotgeschoten is, maakt het extra pittig om je Luther voor te stellen die door de stad rondgaat. Inmiddels is veel herbouwd. De gidsen leggen uit dat het stadhuis, waar mogelijk de vrede van Augsburg in 1555 is getekend, een replica van een replica is. De laatste versie is tot stand gekomen na de tweede wereldoorlog; de vrouwen die de rommel na het bombardement hebben opgeruimd worden met een plaquette bedankt en de oproep klinkt om niet opnieuw beschaving te laten kapotschieten door gedrag van een despoot.

Augsburg is een belangrijke stad voor het protestantisme. Dat is ook logisch als je je realiseert dat het in de zestiende eeuw een grote stad was met 35.000 inwoners en dat het de verbinding legde in de handel tussen Italië en noord-Europa. De leden van de familie Fugger waren de rijkste mensen in Europa. De grondlegger van de dynastie, een bankier, staat bekend om zijn loyaliteit aan de Rooms-Katholieke Kerk. Hij stelde voor de rijke protestanten te onterven en de stad uit te sturen en de arme protestanten als slaven te verkopen. In de tijd van de Reformatie hoorde hij echter niet bij de meerderheid.

Foto: Het vorstelijk huis van Figger links aan de Wijnmarkt, waar de discussie tussen Cajetan en Luther plaatsvond.

Foto: Het vorstelijke huis van Figger voordat het in de tweede wereldoorlog in puin werd geschoten. 

Er was veel sympathie in Augsburg voor de Reformatie en als centrum van cultuur reisde Luther al in 1518 naar de stad om voor de pauselijke gezant kardinaal Cajetan zich te laten bevragen over zijn geloof. In de Luthertentoonstelling van de evangelische gemeente ter plaatse vindt het gesprek gestileerd opnieuw plaats, zodat je je een voorstelling kunt maken van de druk die Cajetan uitoefende en de standvastigheid van Luther. De feitelijke plek van het gesprek was in het huis van de rijke Fugger aan de oude wijnmarkt. Het huis met een fraaie voorgevel is in de tweede wereldoorlog vernietigd. Daarna was er een vlotte herbouw. Maar de schoonheid, die het paleis kenmerkte in de zestiende eeuw, - toen keizer en keurvorsten er te gast waren,- heeft het nooit teruggekregen. Een plaquette aan de gevel herinnert aan de ondervraging van Luther.

Een volgend hoogtepunt voor het protestantisme was 1530. De tegenstellingen tussen protestantse keurvorsten en keizer Karel V liepen snel op. De rijksdag te Augsburg van 1530 was belangrijk. De keizer verzocht protestanten enerzijds en rooms-katholieken anderzijds hun opvattingen schriftelijk voor te leggen. Zijn intentie was het conflict bij te leggen. Hij had alle energie nodig voor de Moslims, die voor Wenen stonden. Dus hij hoopte de interne christelijke tegenstellingen te overbruggen. Melanchton ontwierp een zogenaamde Augsburgse Confessie. Daarin zijn bestaande teksten verwerkt. De Duitse versie is ter vergadering voorgelezen. Het ging tot ergernis van Luther een confrontatie met de rooms-katholieke kerk uit de weg. Het is geen verdediging van het lutheranisme, maar een weergave van hervormingsgezinde gemeenten in de Rooms-Katholieke Kerk. De tekst maakt tegenwoordig onderdeel uit van de belijdenisgeschriften van de Protestantse Kerk.  

In de Dom zelf, waar Luther rondgelopen moet hebben, vind je helemaal niets van de Reformatie. Ergens in een toelichting vooraf had ik gelezen dat de kerk decennia evangelische diensten verzorgde, maar die tijd ligt eeuwen terug. Nu maakt men zich vooral sterk via een van de bisschoppen die vanuit de tiende eeuw de regio leidde. In de kerk vind je portretten van alle bisschoppen die de apostolische successie belichamen. De VVV-folder leidt je verder buiten naar het paleis en zegt dat je in een hoek nog een schildje aan de muur kan vinden van het getuigenis van de Augsburgste Confessie. De app van de evangelische kerk weet te melden dat in het jaar 1530, het was in juni, de ramen wagenwijd openstonden op verzoek van de keurvorst. De mensen op het plein, die massaal waren opgekomen, konden daardoor de tekst goed verstaan en werden bevestigd in hun overtuiging dat ook zij de kerk in zijn nieuwe soort een warm hart toedragen.

Volgens het beginsel ‘wiens rijk - diens godsdienst’ krijgt de Augsburgse Confessie spoedig het karakter van een grondwettelijke bepaling van de lutherse Duitse landen. Na een periode waarin de confessie minder bekendheid genoot, komt de tekst opnieuw in beeld in de negentiende eeuw vanwege de consensus-strekking. Dat sluit aan bij het verlangen in de oecumene kerkelijke tradities met elkaar te verbinden.

Foto: Het stadhuis in het centrum, ook herbouwd, waar vermoedelijk de vrede van Augsburg werd getekend.

Foto: impressie van de vrede van Augsburg, honderd jaar na dato in beeld gebracht. 

In 1555 wordt in Augsburg de Vrede van Augsburg getekend. Het is de eerste regeling die protestanten ruimte biedt. ‘Cuius regio, cuius religio’ is het adagium. Dus als de keurvorst protestant is, volgt de regio die hij bestuurt. Karel de V moet de overeenkomst als een verlies hebben beleefd. Onmiddellijk na het ondertekenen doet hij afstand van de troon. Zijn zoon Philips II volgt hem op en probeert met harde hand de orde in het rijk te herstellen. De Nederlanden maken daar onderdeel van uit. Ook voor Duitsland was de regeling vooral een regeling op papier. Pas na de dertigjarige oorlog en het tekenen van de Westfaalse vrede in 1648 volgde er een meer substantiële regeling.

Als ik rondvraag in Augsburg kom ik er maar moeilijk achter waar de Vrede van Augsburg is getekend. De Luthertentoonstelling houdt het op het raadshuis in het centrum van de stad. Als ik daar later kom en de gouden zaal bezoek, doe ik navraag bij de gids. Zij moet erkennen dat niet precies te weten. Het is trouwens toch lastig te spreken van een zeker huis of plek, omdat de binnenstad zo drastisch is veranderd na de tweede wereldoorlog. Je merkt de Augsburgse vrede wel in het jaarlijks terugkerende vredesfeest dat men op 8 augustus in de Lech-stad viert. Het feest bestaat al sinds 1650, maar kreeg vooral een impuls na de tweede wereldoorlog. Het krijgt steevast een oecumenische invulling.

Foto: de twee kerken van de Heilige Geest naast elkaar, links de protestantse, rechts de rooms-katholieke. 

Die oecumenische invulling krijg je ook te horen bij de twee kerken van de Heilige Geest. ‘Doppelkirchen’, noemt men het hier zelf. Een gotische katholieke kerk en een barokke evangelische. Twee kerken zijn direct naast elkaar opgericht. De tijd van polarisatie is voorbij, zegt de app van de evangelische kerk. Men houdt nu gezamenlijke ontmoetingen op het pleintje / parkje tussen de kerken. Mijn reisgenote stelt vast dat het met de oecumene in de zomer niet echt loopt. Het gras staat zo hoog, dat het zich laat raden dat het lang geleden is dat men het vanuit twee kerken vertrapte.

Foto: trap in het klooster waar Luther verschillende keren gelopen moet hebben. 


Eenmaal bij het Luthermuseum zien we de trap die Luther verschillende keren moet hebben betreden toen hij in het St. Anna klooster logeerde. Via de trap bereikt men de ruimte van het convent van het toenmalige Karmelieterklooster. Luther was er in 1518 te gast, toen hij zich verdedigde tegenover Cajetan. Bij de ingang herinnert men er nu aan dat hier in 1999 net voor de eeuwwisseling een overeenkomst is getekend tussen rooms-katholiek en evangelisch. De opvattingen over de genade, waar ooit de reformatie op inzette tegenover de rooms-katholieke kerk, zijn niet langer kerk scheidend. Beide kerken erkennen de centrale plaats van de genade in het geloofsleven.

Als we later op de camping komen en de Nederlandse buren spreken, vertellen ze dat ze in Augsburg zijn geweest en wat door de straten struinden. Als wij vertellen dat we een Luther-tocht hebben gehouden, reageren ze: ‘Wie zeg je? Luther? Is dat zijn naam? Nee, die kennen we niet’. Over relativering gesproken.